Devlet gibi şirketler

Öyle böyle değil, çok büyükler. Ciroları Belçika gibi bazı gelişmiş ülkelerin gayrisafi yurtiçi hasılalarını bile geçiyor. Hepsi perakende, petrol, otomobil ve elektrik devi. Fakat artık teknoloji şirketlerinin nefesini enselerinde hissediyorlar…

ÖYLE büyük şirketler var ki, onlarca ülkenin ekonomisini cüce gibi gösterebilir. Üstelik bu şirketlerin bazılarının tarihi çok eskilere dayanmıyor. Ekonomi gözlemcilerine göre şirketlerin bu kadar büyümesinin sebebi küreselleşme. Fakat daha büyük olmak, daha iyi olmak anlamına gelmiyor. Bu şirketlerin çoğu gazete başlıklarında iyi anılmıyor. Hatta çoğu nefret edilen şirketler arasında.

Dünyanın en büyük petrol şirketlerinden Saudi Aramco listede görünmüyor. Çünkü finansal verilerini tam olarak yayınlamadılar. Finans rakamlarını ve raporlarım resmi kurumlara şeffaf bir şekilde açıklamış olan şirketler listede yer alıyor. Apple ve Samsung, ilk 10’a girmeyi kıl payı kaçırdı. Sırasıyla ll’inci ve 12’nci sıradalar. Geçen ay 150 milyar dolarlık kişisel servetiyle dünyanın en zengin adamı unvanını Bili Gates’den alan Jef Bezos’un şirketi Amazon, 18. sırada. 2, 3 ve 4’üncü sırada bulunan Çin şirketlerinde hükümetin yüzde 50 veya daha fazla hissesi olduğunu unutmamak gerek. Gelirlere göre belirlenen ilk 10 şöyle…

1 – WALMART

2014’ten beri bir numara. Amerikan perakende mağazalar zinciri Walmart, geçen yıl 485.9 milyar dolar gelir elde etti. Bu rakam, Avrupa Birliği’nin altıncı büyük ekonomisi olan Belçika’nın gayrisafi iç hasılasından (468 milyar dolar) daha fazla. Walmart, 3 bir devlet olsaydı, GSÎH açısından değerlendirildiğinde dünyanın 26’ncı büyük devleti olurdu. Şirketin CEO’su Doug McMillon, yılda 22.8 milyon dolar kazanıyor. Çalışanların yıllık kazancı ise ortalama 19 bin 177 dolar. Dünyanın 24 ülkesinde 11 bin 140’tan fazla mağazası var. “Fazla” diyoruz çünkü bu satırları okuduğunuz sıralarda bir veya birkaç mağaza daha açılmış olabilir. 2.2 milyon çalışanı, günde 37 milyon müşteriye hizmet veriyor. Mağazalarda 140 bin değişik kalem mal satılıyor. 1962’de sıradan bir tezgahtar olan Sam Walton tarafından kuruldu. ABD’de nüfusun yüzde 90’ı, bir Walmart mağazasına en fazla 15 dakikalık mesafede oturuyor. Her yıl mağazalarından 2-3 milyar dolarlık mal çalınıyor. Ama şirket bunu hissetmiyor bile. En çok satılan ürün ne biliyor musunuz? Muz.

2 – STATE GRID CORPORATION OF CHINA

Çin’de tekel konumunda olan elektrik hizmetleri şirketi. Geliri 363 milyar dolar. 928 bin personeliyle bir milyar 100 milyon kişiye elektrik enerjisi sağlıyor. 16 yıl önce kuruldu. O kadar büyük bir şirket ki Çin’de beş bölgeye ayrılmış halde hizmet veriyor.

Çin’in yanı sıra Filipin-ler, Avustralya, Brezilya, İtalya, Portekiz ve Yunanistan’da da faaliyet gösteriyor. 1986 yılında başlayan üç aşamalı modernleştirme planı çerçevesinde 2002’de kurulduğunda çok düşük üretim kapasitesi vardı. Bu nedenle ülkede uzun süreli elektrik kesintileri yaşanıyordu. Bugün diğer ülkelerin elektrik üretim ve dağıtım şirketlerine ortak olacak kadar büyüdü. Geliri, Danimarka’nın gayrisafi iç hasılasından (346.1 milyar dolar) fazla.

3 – SINOPEC GROUP

Çin’in petrol ve kimyasal ürünler şirketi. Dünyanın en büyük petrol, doğal gaz, petrokimya ve rafine şirketi olarak tanınıyor.

Geçen yıl geliri 349.2 milyar dolar oldu. Saudi Aramco ve Exxon-Mobil gibi bir zamanların petrol devleri bile Sinopec ile anlaşmalar imzalayarak petrol üretim kapasitelerini artırmaya çalışıyor. Afrika’da dinamit ve ağır makineler kullanarak petrol çıkardığı için sık sık çevrecilerin yoğun eleştirileriyle karşılaşan şirket, Gabon hükümetinin, şirketin petrol çıkarma faaliyetlerini durdurmasıyla çevreye daha az zarar veren yöntemler kullanmaya başladı. 326 milyar dolar GSİH’si olan Malezya’dan daha zengin.

4 – CHINA NATIONAL PETROLEUM CORP.

Devlet işletmesinde olan petrol ve doğal gaz şirketi. Dünyanın en büyük enerji gruplarından biri. Geçen yılki geliri 318 milyar dolar. Tayvan’ın ana kara Çin’den 1949’da ayrılmasından sonra Çin’de akaryakıt dağıtımının bir düzene sokulması için Petrol Bakanlığı kurulmuştu. Görevi ülkedeki akaryakıt dağıtımını denetlemekti. 1955-1969 arası koskoca Çin’de sadece dört petrol bölgesi oluşturulunca bakanlık lağvedildi. 1988’de Çin Ulusal Petrol Şirketi milyar varillik petrol rezervini elinde tutan şirket, Irak, İran, Suriye, Kazakistan, Özbekistan, Afganistan, Güney Sudan, Rusya, Yeni Zelanda, Tayland, Türkmenistan, Venezuela, Azerbaycan, Kanada, Peru, Umman, Nijer, Tayland, Myanmar gibi ülkelerde de faaliyette bulunuyor.

5 – ROYAL DUTCH SHELL

Yıllık 305.1 milyar dolar geliriyle dünyanın beşinci büyüğü. Îngiltere-Hollanda ortaklığında çok uluslu bir şirket olan Royal Dutch Shell’in tarihi 1907 yılına kadar uzanıyor. O yıllarda “Royal Dutch Petroleum Company” ve “Shell Transport and Tra-ding Company Limited”, kanlı bıçaklı iki rakip şirketti. Daha sonra güçlerini birleştirme kararı aldılar. Uluslararası petrol sanayinin doğması ve gelişmesinde rolü olan vc aracı olduğu petrol anlaşmalarından yüzde 5 pay aldığı için adı “Bay Yüzde 5”e çıkan Ermeni asıllı Osmanlı devleti vatandaşı Kalust Gülbenkyan boşuna şu yorumda bulunmamıştı: “Petrol şirketleri kedilere benzer. Sevişiyorlar mı kavga mı ediyorlar, anlayamazsınız.”

6 – TOYOTA

Geçen yıl geliri 264.7 milyar dolardı. Dünya çapında 365 bine yakın çalışanıyla en büyük otomobil üreticisi konumunda. 2012’den bu yana yılda 10 milyon motorlu araç üreten ilk üreticiydi. Aynı yıl 200 milyonuncu aracını da üretti. Aynı zamanda melez (hem elektrik hem akaryakıtla çalışan) otomobiller piyasasının lideri.

1937’de Kiichiro To-yoda tarafından kuruldu. Aslında şirket çok daha önceleri dokuma tezgahlan üretmek amacıyla oluşturulmuştu. Aile adı Toyoda’ın Toyota’ya dönüşüm nedeni, kelimenin Japon dilinde sekiz vurgulu olması, sekiz rakamının da şans, talih, serveti çağrıştırıyor olmasıydı. Şirket, beş prensip üzerine çalışıyor: Meydan okuma, kaizen (gelişim), git ve gör (genehi genbutsu), saygı ve takım çalışması.

7 – VOLKSWAGEN

Alman otomobil üreticisi Volkswagen’in geliri, Güney Amerika ülkelerinden Şili’nin gelirini aşıyor. Şirket, geçen yıl 261 milyar dolar gelir sağladı. Şili’nin GSİH rakamı ise 250 milyar dolar. Arjantin ve Kolombiya da Volkswagcn’in gelirine yetişemiyor. Volkswagen, bir devlet oİSciydı dünyanın 43’üncü büyük devleti olurdu. 1930’larm başında bile Alman otomobil sanayi, lüks otomobil modellerinden oluşuyordu. Halk, sadece motosiklet satın alabiliyordu. O yıllarda her 50 Alman vatandaşından birinin otomobili vardı. Volkswagen, her Alman’m otomobil sahibi olabilmesi için 1932’de Alman İşgücü Cephesi (Deutsche Arbeitsfront) tarafından kuruldu.

8 – BERKSHIRE HATHAWAY

ABD’nin çok uluslu holding şirketi. Sigortadan süt ürünlerine, demiryollarından iç çamaşırına, havacılıktan kimyasallara, şekerlemeden yayıncılığa, elektrikli ev aletlerinden mobilyaya kadar çok geniş bir yelpazede iş yapan Berkshire Hathavvay, ayrıca yüzlerce şirkette de hisse sahibi. Ünlü iş adamı War-ren Buffett ile birlikte anılmasına rağmen şirket, 179 yıl önce tekstil fabrikası olarak kuruldu. Geçen yıl 250.1 milyar dolar gelir elde etti. İrlanda’nın GSİH’si ile hemen hemen aynı.

Geçen yıl geliri 240.2 milyar dolardı. Daha önce British Petroleum ve BP Amoco olarak bilinen şirket bugün BP ple (public limited company – halka açık limited şirket) olarak veya kısaca BP olarak tanınıyor. Merkezi Londra’da. Eskiden “Yedi Kızkardeşler” (Seven Sis-ters) olarak bilinen petrol şirketlerinden biriydi. Bugün çoğunun adı değişti. BP de adı değişenlerden. Eski adı Anglo-Iranian Oil Company idi. Petrol piyasasına hakim olan bugünün şirketleri şöyle: BP ple, Chevron Corporation, Exxon-Mobil Corporation, Royal Dutch Shell ple, Total S A, Eni SpA ve Phillips 66 Company. Şirket 2010 yılının nisan ayında olan Meksika Körfezi petrol platformu patlaması ve sızıntısıyla hatırlanıyor. 11 kişinin öldüğü kazada 4.9 milyon varil petrol sızmıştı. Denizin ve kıyıların temizlenme maliyeti ve şirkete verilen cezaların toplamı 65 milyar dolar oldu.

10 – EXXONMOBİL

Bir başka petrol devi. Görüldüğü gibi dünya piyasalarına hala petrol ve enerji şirketleri hakim. İnternet ve teknoloji şirketleri değil. Merkezi Irwing/Texas’da bulunan Amerikan çok uluslu petrol ve doğal gaz şirketi. 2017 geliri 237.1 milyar dolar. 21 ülkede 37 rafinerisi, 14 yıldan fazla yetecek 20 milyar varil rezervi olmasına rağmen dünya petrol üretiminin sadece yüzde 3’ünde pay sahibi. Ve o da sabıkalı. 1989’da şirkete ait Exxon Valdez tankeri, Alaska’dan petrol yüküyle çıkarken karaya oturmuş, 11 milyon galon petrol denize dökülmüştü. Yine de Valdez kazası, hacim olarak dünyanın 36’ncı büyük petrol sızmtısıydı. Doğaya verdiği zarar nedeniyle Exxon’a 5 milyar dolar ceza kesildi (Ceza, Exxon’a verildi. Mobil ile birleşmesi 1999’da oldu).

ALEV RÎGEL