Dünyadaki En Temiz ve En Kirli Şehirler

Dünyadaki en temiz ve en kirli şehirler neresidir diye merak edenler. Sanayi, enerji, tarımsal faaliyetler ve ulaşımın kirliliğe neden olduğunu biliyoruz. Kum ve toz fırtınaları da hesaba katılınca, kirliliği ölçmenin zorluğu anlaşılıyor. Buna ev içinde ve ev dışında olma seçenekleri de eklenince hesap iyice karışıyor.

Hava Kirliliği Rehberi

DÜNYA Sağlık Örgütü WHO (World Health Organization), yeni bir küresel rehber yayınladı. AQG (Air Quality Guidelines – Hava Kalitesi Rehberi) olarak bilinen bu ilkeler, kirli havanın iyileştirilmesine ve insanların sağlıklarını korumasına yardımcı olmayı hedefliyor.

Örgütün daha ünce de böyle bir çalışması vardı. Büyük kentlerdeki hava kirliliğini esas alıyordu. Güncellenen bu çalışma, artık nüfusu az, sanayi tesisleri bulunmayan yerleşim birimlerini de kapsıyor. Her yıl kirli havadan milyonlarca insan ölüyor.

İstatistiklere göre bu rakam, yedi milyon. Çocukların, kirli havada akciğerleri gelişemiyor, solunum yolu hastalıklarına daha duyarlı oluyor ya da kronik bronşit, astımı gibi hastalıklara yakalanıyor. Yetişkinler için tehlike, kalp hastalıkları ve inme. Hava kirliliği, iklim değişikliğinin yanı sıra insan sağlığına en büyük çevresel tehdit. Rehbere göre, fabrikalardan çıkan, gözle görülür atıkların yanı sıra, ozon (03), nitrojen dioksit (N02), karbondioksit (C02), sülfür dioksit (S02), karbonmonoksit (CO), uçucu organik bileşikler (VOC – Volatile Organic Cümpounds), cıva, kurşun gibi toksik maddeler, tarımsal artıklardan çıkan amonyak, kloroflorokarbonlar (CFC) gibi görünmeyen kirleticilere de dikkat etmek gerekiyor.

Metreküpte ne kadar az kirli partikül olsa da bunlar akciğerlerin en ücra köşesine kadar giriyor. Kirliliğe neden olan maddeler ne kadar küçük olursa bu partiküllerin kan damarlarına girme ihtimali o kadar yükseliyor. Kan damarlarının kirlenmesi, vücudun her organının tehlike altında olması anlamına geliyor. Sanayi, enerji, tarımsal faaliyetlerin ve ulaşımın kirliliğe neden olduğunu biliyoruz. Kum ve toz fırtınaları da hesaba katılınca, kirliliği ölçmenin ne kadar zor olduğu anlaşılıyor. Buna ev içinde ve ev dışında olma seçenekleri de eklenince hesap iyice karışıyor.

Bir Taşla “Dört Kuş” Vurulabilir

WHO’ya göre kirlilik, yeryüzün deki bütün bireyleri etkiliyor. Ne var ki, düşük ve orta gelirli ülkeleri çok daha fazla etkiliyor. Dolayısıyla çevre kirliliği, herkese eşit dağıtılmış bir yük değil. 2019’da yapılan bir araştırma, dünya nüfusunun yüzde 90’ının, kirlilikte makul seviyeyi aştığını ortaya çıkarmış. Pek çok ülke, hava kirliliğini azaltma konusunda başarılı olamıyor. Sanayileşmiş ülkeler, bir tezat gibi görünse de bu çabalarında daha aktif ve daha şanslı.

Örgütün yeni rehberinde, bir metreküp havada 10 mikrogram olan kirli partikül miktarının, ilk aşamada 5 mikrograma düşürülmesi öneriliyor (Partikül maddeler, PM kısaltması ve çapıyla da belirtilebilir. Örneğin PM10,10 mikron çapındadır ve toz. poleıı, küf vs’dc bulunur. Daha tehlikelisi olan PM2.5 fosil yakıtlar gibi yanan maddelerde, organik bileşiklerde ve metal parçalarında bulunur. Bir kıyaslama yapmanız için insan saçının 50-70 mikron çapında olduğunu söyleyebiliriz. Bir mikron, milimetrenin binde biridir).

WHO rehberindeki sağlıklı rakamlar düzeyine ulaşılsaydı, kirlilikten kaynaklanan ölümlerin yüzde 80’i önlenebilirdi. Rehberdeki tavsiyelerin tutulması ve başarı sağlanması halinde bir taşla “dört kuş” vurulmuş olacak. İnsanların sağlığı düzelecek, iklim krizi yatışacak, hava kalitesi faunanın (hayvanların) ve floranın (bitkilerin) sağlıklı gelişmesi sağlanacak, oldukça yüksek olan sağlık masrafları azalacak.

Elbette ki bütün WHO rehberlerinde olduğu gibi AQG de tavsiye niteliğinde. Yasal olarak bağlayıcı değil.

12 Bin Kişi Hayatını Kaybetti

Örgüt, havası en temiz ve en kirli şehirleri de belirledi. Hindistan. Pakistan. Çin gibi ülkelerin kentleri, ağırlıklı olarak kirliler listesinde yer alırken. Birleşik Krallık, ABD, Fransa, Ispanya, Almanya, Yeni Zelanda, Avusturya ve Japonya gibi ülke kentlerinin temiz hava konusunda şanslı olduğu görülüyor. En temiz kent ise, Londra.

Havası temiz olduğu düşünülen pek çok kent dururken 9.5 milyonluk Londra’nın havasının nasıl temizlikte yıllardır birinci sırada olduğunu merak ediyor olabilirsiniz. Çünkü Londra’nın hava kirliliği konusunda ağzı fena yandı. 1952 yılının aralık ayında “Büyük Duman” (Big Smoke) olarak bilinen olayda, hava kirliliğinden resmi rakamlarla 4 bin, gayriresmi rakamlarla 12 bin kişi hayatını kaybetti (Rakamın 12 bin olduğu, 2004 yılında yapılan araştırmalarda kesinleşti).

Londralılar sis içinde yaşamaya alışıktır. Ama 5 Aralık günü başlayan yoğun sis, 9 Aralık gününe kadar sürdü ve felaket, sis dağıldıktan sonra fark edildi. Hiç kimsenin birkaç metre ötesini bile göremediği, toplu ulaşım araçlarının çalışmadığı, dükkanların kepenk indirdiği, herkesin evlerine kapandığı sis, kirli hava ile birlikte çökmüştü. Ama evde kalmanın faydası yoktu.

Kurbanlar, çok genç ya da çok yaşlı olanlardı. Yüz bin kişi de solunum yolları rahatsızlığından hastanelere başvurmuştu. Kent ahalisi, yoğun sise “bezelye çorbası” diyordu (Bugün bile pilotlar, yoğun sise bezelye çorbası adını verir). Benzer bir felaketin yaşanmaması için yasa çıkarıldı. Ama dört yıl sonra. Temiz Hava Yasası, kömür kullanımını yasakladı. Bu kadar basit bir önlem için, 1956 yılına kadar beklenmişti.

Evlerimiz Rodon Kaynağı

Kirli havadan kaçış yok. Evde kalmak çözüm değil. Kapalı mekanların sık sık havalandırılması gerekiyor. Çünkü evlerimiz radon kaynağı olabilir. Radon renksiz, kokusuz, radyoaktif bir gaz. Yer kabuğundan çıkıyor ve yukarı doğru hareket ediyor. Üçüncü kat ve daha yükseklerde oturanlar, biraz şanslı sayılabilir. Ama radon suya karışmışsa, siz duş alırken de açığa çıkıp evinize dolabilir. Hepsi bu kadar da değil. Halılarınız, ahşap kaplamalarınız, formaldehid (CH20) buharı salar. Zehirli bir gazdır. Solunum güçlüğüne ve alerjik reaksiyonlara yol açar. Herkes mutfağında granit tezgah ister. Temizlemesi kolay, görünümü şıktır. Ama o da radon kaynağıdır. Granitli mutfakların havadar olması şarttır.

Korkunç Bir Kirlilik Felaketi

Şimdi de gelelim, havası en kirli şehirlerden olan Bhiwadi’ye. Hindistan’ın eyaletlerinden Rajatshan’da kurulmuş bir kent. Yeni sayılır. Bir sanayi kenti olarak 350 km2’lik bir alana inşa edilmiş. Kentte, insanların yaşadığı meskenlerden çok sanayi tesisi var. Küçük, orta, büyük ölçekli her tür endüstriye sahip. Demir-çelik fabrikalarından, otomobil montaj tesislerine, elektronik eşya imalatına kadar her alanda üretim yapılıyor.

Hindistan’ın ekonomisine katkıda bulunduğundan, sağlık, çevre, hava gibi konulara önem verilmemiş. Yaklaşık 130 bin kişilik nüfusu var. Kilometrekareye 371 kişi düşüyor (Dünya ortalaması 15 kişi). Hindistan daha önce, korkunç bir kirlilik felaketi yaşamıştı. Bhopal’de, 2 Aralık 1984 gecesi, haşere ilaçları üreten Amerikan Union Carbide şirketinin fabrikasında sızıntı olmuş, çevrede yaşayan 3 bin 787 kişi, metil izosiyanat (C2H3NO) gazından zehirlenerek hayatını kaybetmişti. 600 bin kişi de gazdan etkilendi. Bu felakette de ölümler, gayriresmi olarak 8 bini aşmıştı. 40 bine yakın kişi de kalıcı zararla hayatta kalabildi.

ALEV RIGEL / PARA