Zimbabwe’nin 100 trilyon dolarlık banknotlarından alsaydınız
SON birkaç yılda nerelere yatırım yaptınız? Dünyanın en kârlı şirketlerinden hisse mi aldınız? Londra emlak piyasasından mülk mü edindiniz? Paranızı Bitcoin’e mi yatırdınız? İster inanın, ister inanmayın, Afrika’nın güneyinde bir ülke olan Zimbabwe’nin 100 trilyon dolarlık banknotlarından alsaydınız, çok daha kazançlı çıkardınız.
ALEV RIGEL; İngiliz The Guardian gazetesinin haberine göre 2009’dan bu yana, yüzde 230 milyonluk enflasyonla boğuşan ülkenin merkez bankası, 100 trilyon dolarlık banknotlara rağmen durumu kontrol altına almakta zorlanmıştı. Daha önce de 1 trilyonluk, 10 trilyonluk banknotlar tedavüle sokulmuştu. 100 trilyon dolarlık banknotun değeri, 40 ABD centi. Bir başka deyişle 3.5 TL (Zimbabwe’de enflasyon oranı rekoru yüzde 79.6 milyar. İngiltere Merkez Bankası, enflasyon oranı yıllık yüzde 2’yi aştığında alarm durumuna geçiyor).
Zimbabwe doları, 2016’ya kadar uluslararası piyasalarda bozdurulabiliyordu. Ama döviz piyasasında artık işlemi yapılmıyor. Yine de internet üzerindeki en büyük açık artırma usulü alışveriş sitesi olan Amerikan şirketi eBay’de satışı mümkün. Alıcılar, 100 trilyon dolarlık banknotlara, 40 Amerikan centinden çok daha yüksek bedeller ödüyor. Bir zamanlar tanesine 40 pound ödenen banknotlar, günümüzde 1.000 Amerikan dolarına el değiştirebiliyor. Çünkü dünyanın hiç bir ülkesinde, üzerinde 14 sıfır bulunan bir banknot göremezsiniz. Amerikalı işadamları, bu paraları çerçeveleyip ofislerinin duvarına asıyorlar.
Ama bir zamanlar kendi paralarının da “pul” olduğu dönemleri unutmasınlar (Amerikan doları, İngiliz işgaline karşı direnişten doğmuştu. Savaşı finanse etmek için kağıt para basmak zorunda olan Amerika, “dolera” olarak bilinen İspanyol piaster’ını benimsemiş, adına da “Continental dollar” veya kısaca “dollar” demişti. Kongre, dollar adıyla tedavüle kağıt para çıkarılmasını 1775’te kabul etti. Ancak doların değeri hızla düştü ve 1780’deki değeri, ilk çıkarıldığı yıldaki değerinin binde biri oldu. Değersiz şeyler için “bir kontinental bile etmez” sözü sıkça kullanılmıştı. 1906-1999 yılları arası yaşamış olan Fransız tarihçi Rene Sedillot, “Dünya Ticaret Tarihi” adlı kitabında Amerika’da bir berber dükkânının duvarlarının, daha ucuz olduğu için duvar kağıdı yerine dolarla kaplandığını yazar).
BAŞKA PARALARI DA KULLANDILAR
Zimbabwe’de enflasyon, kontrol altına alınamaz hale gelince hükümet, ABD dolarını da resmi para birimi olarak kabul etti. Ülkede yaşayan on milyon Zimbabwe’li, kabus dolu günler geçiriyordu. Vinal Yatırım şirketinin CEO’su Shingi Minyeza, “Para basmaya devam etmek gerekiyor. Fiyatlar her dakika değişiyor. Dehşet verici bir durum. Bir yerde oturup kahve mi içeceksiniz. Hemen parasını ödemelisiniz.
Çünkü kahveyi içip bitirene kadar geçen birkaç dakikalık sürede fiyat artacaktır.” diyordu ve ABD dolarının para birimi olarak kullanılmasını memnuniyetle karşılıyordu. Minyeza, Güney Afrika randı, Botsvana pulası gibi komşu ülkelerin para birimlerinin bile rahatlatıcı olduğuna, Çin’den mal ithal ederken de ödeme aracı olarak Çin yuanı kullanmanın avantaj sayıldığına dikkat çekiyordu.
ABD doları, Güney Afrika randı, İngiliz poundu, Japon yeni, Çin yuanı. Bütün bu para birimlerinin ortak yönünün ne olduğunu tahmin edin. Hepsi Zimbabwe’nin (yaşı 60’ın üzeri olan okuyucularımız bu ülkeyi Rodezya olarak hatırlayabilir) hiperenflasyonla mücadelesine yardım etti. Bu paralar iki kez resmi ödeme aracı olarak kabul edildi, iki kez de yasaklandı.
100 trilyon dolarlık banknot, başkent Harrare’de bir belediye otobüsünden bilet almaya bile yetmiyordu. Evin ihtiyaçlarını karşılamak için birkaç para destesine ihtiyaç duyuyordunuz. Kadınlar alışverişe, başlarında taşıdığı sepete birkaç deste para koyarak gidiyordu. Dükkanlarda, marketlerde günde üç kez fiyat değişiyordu. Daha doğrusu artıyordu.
EKONOMİSİ 2003’TE İFLAS ETTİ
Zimbabwe, bu duruma nasıl düştü? 1980’lerde Rodezya doları, dünyanın en değerli paraları arasında yer almıştı. Daha önce de Güney Rodezya olarak bilinen ülke, İngiltere’den bağımsızlığını kazandıktan sonra bu isimle kalamazdı. Çünkü ülkenin adı, bölgeyi keşfeden İngiliz politikacı ve maden zengini Cecil Rhodes’dan (1853-1902) geliyordu. Ülke 1980’de bağımsızlığı, resmen İngiliz Kraliyet ailesi üyesi Prens Charles’tan aldıktan sonra ilk iş olarak adını değiştirdi (Zimbabwe, yerel dilde “taş evler” demek.
Evin, burada “mezar” anlamında da kullanıldığı söyleniyor. Zira yüz bin yıl önce insanların burada yaşadığına dair arkeolojik bulgular var). Başkent Salisbury’nin de adını, İngiliz Başbakanı Lord Salisbury’den geldiği için Harare yaptılar. Zaten ülke 1965’ten beri iç savaş yaşıyordu. Bitkin düşmüş ülkenin yeni para birimi, çok kısa sürede dünyanın en değersiz parası haline gelivermişti. Zayıflayan ekonomiye, siyasi çekişmeler de eklendi. Yapılmak istenen toprak reformu başarısızlıkla sonuçlanmış, on binlerce çiftçiyi mağdur etmiş hükümetlerin, yasadışı pazarları çökertme girişimi de geniş kitleleri parasız ve evsiz bırakmıştı. Sonunda 2003’te ekonomi iflas etti. Bu yetmiyormuş gibi 2008’de İngiltere ve ABD, ülkeye ambargo koymaya çalıştı.
Çin ve Rusya’nın vetosuna rağmen Zimbabwe, iyi günler göremedi. İşsizlik oranı hep yüksek oranlarda seyrediyor. Kolera, sıtma ve AIDS, nüfusun önemli bölümünü kırıp geçiren hastalıklar oldu. HIV (bağışıklık yetmezliği) yaygın. 4.1 milyon kişi (neredeyse nüfusun üçte biri), güvenli gıdaya erişemiyor. Bu durum Zimbabwe’yi Küresel Açlık İndeksi’nde 187 ülke içinden 156’ncı sıraya koyuyor. Halkın yüzde 76’sı günde 1.25 dolarla geçinmek zorunda. Zimbabwe, dünyanın en düşük yaşam süresine sahip ülkelerinden biri. Kadınlarda ortalama ömür 58, erkeklerde 57. Kişi başına düşen gelir, bin 400 ABD doları.
Oysa Zimbabwe, yer altı kaynakları bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biri. Altın ve diğer değerli metaller, ihraç ürünlerinin başında geliyor. Dünyanın en büyük platin rezervleri Zimbabwe’de. Dünyanın en büyük elması, bu ülkede çıkarıldı. Son yıllarda turizm de önemli bir gelir kalemi haline geldi.
15 milyon insanın (bugünkü nüfus) 16 dil konuştuğu Zimbabwe’de para birimi bugün biraz daha iyi bir konumda. 100 Zimbabwe doları, 0.27 ABD doları yapıyor. Ya da başka bir deyişle 13.8 ABD doları almak için 5 bin Zimbabwe doları gerekiyor.
ALEV RIGEL / PARA
