YAZMA eserler yazıldığı dönemlere bakılmaksızın günümüz insanlığının, tarihin, kültürün ve bilimsel bilgi birikiminin yapıtaşı olarak görülüyor. Kültürel miras niteliğindeki içerikleriyle dönemlerine ait çok önemli bilgileri bugüne taşırlar. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Başkanlığı 2010’dan bu yana bu tür eserlere şifa oluyor, restorasyon ve konservasyonlarını gerçekleştiriyor. Bu önemli kaynakların gelecek kuşaklara sağlam bir şekilde aktarılması için çalışıyor.
Kitap Şifahanesi, sadece kağıt ve kitap restorasyonu üzerine hizmet veren Türkiye’deki tek kurum. Yıllık ortalama 100-120 nadide eserin restorasyonunun yapıldığı kurumda, 17 yazma eser kütüphanesinin koleksiyonlarına kayıtlı olarak toplamda 187 bin 800 yazma ve 358 bin 863 matbu eser bulunuyor. Yazıyı gerçekten korumak ve gelecek nesillere aktarmak isteyen insanlarla çalıştıklarını söyleyen Kitap Şifahanesi ve Arşiv Dairesi Başkanı Nil Baydar ile kitap şifahanesinin neler yaptığını, iyileştirme süreçlerini ve kitapların nasıl saklandığını konuştuk…
Kitap şifahanesi neler yapıyor?
Öncelikli olarak gerekli fiziki koruma ve güvenlik şartlarını oluşturuyoruz. Ardından eserlerin sağlıklı bir şekilde saklanmasını sağladıktan sonra, konservasyon ve restorasyon çalışmalarıyla ilgili Ar-Ge faaliyetlerini yürütüyoruz. Bu araştırmaların sonucuna göre eserler üzerinde uygulanacak konservasyon ve restorasyon yöntemlerini saptayarak, kullanılacak malzemeleri üretip veya temin edip, eserlerin konservasyon ve restorasyonlarını yapıyoruz. Ayrıca eserlerin dia, mikrofilm ve dijital ortamlarla fotoğraf gibi dijital olmayan ortamlarda arşivini de oluşturuyoruz.
Yılda kaç kitaba ‘şifa’ veriyorsunuz?
2018 istatistiklerine göre, Başkanlığımız Merkez Restorasyon atölyelerinde 105 yazma eserin onarım işlemini tamamladık. Yıllık ortalama 100-120 adet arası yazma eserin restorasyonunu (onarım) tamamlıyoruz. Bununla birlikte depo koşullarının takibi, kuru temizlik ve dezenfeksiyon uygulamaları (düşük sıcaklık uygulaması, mikrobiyal analizler ve uygulamalar gibi) ile binlerce kitaba şifa veriyor ve sağlık durumlarını kontrol altında tutuyoruz.
Kitap iyileştirme süreçleri nasıl işliyor?
Ar-Ge birimi uzmanlan tarafından kurumumuza bağlı kütüphanelerde bulunan yazma eserler bozulma ve sanatsal içerikleri göz önünde bulundurularak yıllık program dahilinde restorasyon önceliği sırası dikkate alınarak kurumumuza geliyor. Restorasyonu yapılacak olan tüm eserler öncelikli olarak düşük sıcaklık uygulamasına tabi tutuluyor. Bunun nedeni canlı böcek şüphesini ortadan kaldırmak. Atölyelere gelen yazma eserlerin koleksiyon özelliklerinden, fiziksel kondisyonuna, kağıt türünden mürekkep çeşidine, cilt özelliklerinden sanatlı eserlerde uygulanan sanat türlerine kadar pek çok bilgiyi içeren aynı zamanda eski onarımlar ve uygulanacak yeni konservasyon metotları hakkında geniş bilgi veren belgeleme formu dolduruluyor. Bu esnada konservasyona alınacak eserin hasar durumu, sayfa sayısı ve boyutları gibi ölçütler gözetilerek tahmini onarım süresi belirleniyor. Belgeleme esnasında her eserin durumuna göre tahribatsız moleküler ve elemcntel analizler, mikroskobik, kimyasal ve mikrobiyolojik incelemeler yapıldıktan sonra belgelemesi tamamlanan eserin konservasyon işlemlerine, eserin konservasyonunu yapacak restoratör, ilgili teknik personel ve uzman restoratörle birlikte karar veriliyor. Alınan kararlarla uluslararası kriterler doğrultusunda esere zarar vermeyen, orijinaline sadık kalınarak ve geri dönüşü olan teknik, malzeme ve yöntemlerle restorasyon işlemleri gerçekleştiriliyor.
Kurumunuzda kaç eser bulunuyor ve kaç kişi çalışıyor?
Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığına bağlı olarak faaliyet göstermekte olan 17 yazma eser kütüphanesinin koleksiyonlarına kayıtlı toplamda 187 bin 800 yazma, 358 bin 863 matbu eser bulunuyor. Daire Başkanlığımızda 24 restoratör, bir fotoğrafçı, yedi sayısallaştırma operatörü, üç yazma eser uzmanı, üç yazma eser uzman yardımcısı, bir yerli uzman, bir kimyager, iki biyolog ve bir veri hazırlama personeli görev yapıyor. Zaman zaman farklı kurumlardan ve yurtdışından kısa süreli eğitimler için gelenlere ev sahipliği yapıyoruz.
Sizin gibi faaliyet gösteren başka kurumlar var mı?
Ülkemizde sadece kağıt ve kitap restorasyonu üzerine ihtisas sağlamış, başlı başına bir daire başkanlığı olarak hizmet vermekte olan tek kurum Kitap Şifahanesi’dir. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Diyanet İşleri Başkanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü gibi kurum larda belge restorasyonu yapılabiliyor. Ülkemizdeki yazma eser sayısı ve bunların kıymet dereceleri göz önüne alındığında bu alanda gelişmeye ihtiyaç olduğunu düşünüyorum.
Başka ülkelerden onarım için teknik ve teknolojileri alıyor musunuz?
Gerek restorasyon ve konservasyon uygulamalarında gerekse bilimsel araştırma ve uygulamalarda uluslararası standartları takip ediyoruz. Yerli malzeme ve teknoloji tercih etmekle birlikte, gerekli durumlarda da çeşitli cihaz, makina ve malzemelerin teminini yurtdışından sağlıyoruz.
Kitaplar / nasıl saklanıyor?
Eserler organik yapıdaki deri ve kağıt esaslı materyalden oluştuğu için bağıl nemin yüzde 40-45 seviyesinin altına düşmemesi, yüzde 60-65 seviyesinden de yukarı çıkmaması öneriliyor. Depo alanları için mümkün olduğunca düşük sıcaklık seviyeleri (15-18 derece) tercih ediliyor. Uygulanabilirlik açısından öngörülen makul sıcaklık değerlerinin 20°C olduğu kabul ediliyor. Depo alanlarının doğrudan güneş ışığına açık olmaması, imkan olan yerlerde kompakt raf sistemleri kullanılması öneriliyor. Ayrıca yangın, sel baskını, gibi afetlere karşı önlem olarak fizikselgereklilikler de yerine getiriliyor.
Merve YILMAZ
